آلبرت اینشتین، فیزیکدان بزرگ قرن بیستم و شاید بزرگترین فیزیکدان تمام اعصار که در سطح جهان به عنوان نماد علم و دانش (Icon of Science) شناخته می‌شود، در تمام طول عمر فعالیت علمی خود بین سال‌های ۱۹۰۱ تا ۱۹۵۵ (سال درگذشت)، تنها ۱۴۷ مقاله‌ی علمی چاپ کرد.
طی این مدت، ۱۵۶۴ بار به این مقالات اینشتین ارجاع (citation) شد. مقالات او همچنین تا به امروز، حدود ۱۵۰۰۰۰ ارجاع دریافت کرده است. در صورتی که با معیار اچ ایندکس (h-index) که امروزه غالبا محققان را با آن ارزش‌گذاری می‌کنند، فعالیت علمی اینشتین را ارزیابی کنیم، اچ ایندکس آلبرت اینشتین در زمان حیاتش، چیزی در حدود ۵۶ بوده است (اچ ایندکس اینشتین در حال حاضر و پس از گذشت ۶۷ سال، عدد ۱۱۸ است). معیار اچ ایندکس اولین بار در سال ۲۰۰۵، توسط فیزیکدان آمریکایی جان هیرش John Hirsch ارائه شد و به همین علت Hirsch-index یا h-index نامیده شده است.
این معیار به این شکل تعریف می‌شود: تعداد مقالات یک محقق یا N که هرکدام حداقل N ارجاع دریافت کرده است. به عنوان مثال اگر شخصی ۲۰ مقاله داشته باشد که هرکدام ۱۰۰ ارجاع دریافت کرده باشند، اچ-ایندکس این شخص ۲۰ است. همچنین اچ‌ایندکس شخصی که ۲۰ مقاله داشته باشد که هرکدام ۲۰ ارجاع دریافت کرده باشند نیز ۲۰ است.
اما آیا سطح علمی این دو شخص به یک میزان است؟
از طرف دیگر، بسیاری از محققان سعی می‌کنند با ارجاع به مقالات قبلی خود در مقالات جدیدشان (self citation) اچ ایندکس خود را بالا ببرند که در این کار بسیار هم موفق بوده‌اند. در حالیکه مشاهده می‌کنیم که در مقالات آلبرت اینشتین از بین تمامی این ارجاعات، تنها ۲۷ ارجاع مربوط به خود اینشتین است.
بدین معنا که تنها حدود ۱/۷ درصد ارجاعات مقالات اینشتین در زمان حیاتش، ارجاع به خود (self-citation) بوده است.
به شخصه یک گروه تحقیقاتی (از نظر من باند مقاله‌نویسی) در یکی از دانشگاه‌های مطرح ایران را می‌شناسم که در فعالیت‌های به اصطلاح تحقیقاتی خود دو سیاست را به کار می‌بندند: استراتژی اول اینکه هریک از اعضای گروه که یک مقاله چاپ می‌کند، اسامی تمامی اعضای دیگر باند را در ذیل نویسندگان می‌گنجاند، ولو اینکه هیچ کدام نقشی در آن پژوهش نداشته باشند. استراتژی دوم اینکه در هر مقاله، تا جای ممکن به مقالات قبلی خود ارجاع می‌دهند. با مراجعه به صفحه‌ی گوگل اسکالر Google Scholar یکی از اعضای این باند مشاهده می‌کنید که علیرغم جوان بودن این پژوهشگر، ارجاعات این شخص بیش از ۱۶۰۰ بار و اچ ایندکس این شخص عددی بیش از ۲۰ است.
این موضوع که این شخص و اشخاصی همانند او که در دنیای علم حتی در حد محیط همان دانشگاه نیز مطرح نیستند، ارجاعاتی بیش از ارجاعات مقالات اینشتین در زمان حیاتش داشته و احتمالا در آینده اچ ایندکسی بالاتر از اینشتین خواهند داشت، طنز تلخی است که نیاز به در نظر گرفتن معیارهای دیگری برای ارزیابی فعالیت‌های علمی دانشمندان را بیش از پیش نشان می‌دهد.
تصویر: رونالد سی کسلر، شخصی با بالاترین اچ-ایندکس جهان ۳۱۹ (حدود ۳ برابر اچ‌ایندکس فعلی اینشتین)، ۴۸۰۰۰۰ ارجاع (حدود ۳ برابر ارجاعات به مقالات اینشتین تاکنون) و حدود صفر جایزه‌ی معتبر علمی. تصور کنید این شخصیت علمی که احتمالا شما نیز همچون من، اولین بار است که نام او را می‌شنوید، از نظر شاخص اچ ایندکس، در جایی بالاتر از تمامی دانشمندان بزرگ گذشته و حال حاضر جهان ایستاده است.