تضاد و تناقض

بسیاری از فلاسفه، فیلسوف بزرگ یونان باستان ارسطو را، واضع منطق می‌دانند نه مبدع منطق.

چرا که انسان خودبخود و به صورت طبیعی، تا حدودی منطق می‌داند و اصلا فهم ما از جهان به کمک منطق است و ذهن ما براساس منطق جهان اطرافش را درک می‌کند. حتی اگر هیچ کلاس منطقی نرفته باشیم یا هیچ کتاب منطقی نیز نخوانده باشیم، باز هم می‌دانیم که یک نتیجه‌ گیری منطقی چگونه است و‌اگر کسی درخلال صحبت‌هایش استدلالی نادرست عرضه کند، سریعا جبهه می‌گیریم و می‌گوییم که حرفت اصلا منطقی نیست.

اما اینکه این منطق نهفته در ذهن ما، چه اصول و قواعدی دارد، (احتمالا) اولین بار به توسط ارسطو و در کتاب ارغنون (Organon)، به رشته‌ی تحریر درآمده و منطق، پایه گذاری شده است.

اما اینکه ما به طور طبیعی از منطق برخوردار هستیم، لزوما موجب این نمی‌شود که همواره از آن به درستی استفاده کنیم. خیلی اوقات خودمان یا دیگرانی را می‌بینیم که از این منطق، به نوعی سواستفاده می‌کنند و چیزهای نادرست را درست جلوه می‌دهند یا به کمک همان منطق، از یک موضوع، نتایج نادرستی استخراج می‌کنند. از همین بابت، یکی از چیزهایی که از نبودنش در برنامه‌ی درسی مدارس، همواره انتقاد کرده ام، نبودن دروس منطق مابین دروس مدرسه است. همواره نیز به دیگران پیشنهاد می‌کنم حداقل یک یا چند کتاب مقدماتی در باب منطق بخوانند تا در دام خطاهای منطقی نیفتند.

محض مثال در اینجا یکی از این خطاها که این روزها بسیار مشاهده می‌کنم را توضیح می‌دهم و آن فرق بین تضاد و تناقض است. اجازه دهید به جای اینکه به تعریف این دو بپردازیم، با یک مثال تفاوت این دو را ببینیم.

مثلا شخصی می‌گوید این تخته، سیاه است. متناقض آن این است که این تخته، سیاه نیست. دو امر متناقض نمی‌توانند همزمان (از یک جهت) درست باشند و همچنین نمی‌توانند همزمان (از یک جهت) نادرست باشند. اگر گزاره‌ی “تخته، سیاه است” درست باشد، گزاره‌ی “تخته، سیاه نیست” نادرست است و بالعکس. تخته نمی‌تواند همزمان هم سیاه باشد هم سیاه نباشد. و همچنین تخته نمی‌تواند همزمان نه سیاه باشد نه سیاه نباشد.

حالا آیا عبارت “تخته، سیاه است” با عبارت “تخته، سفید است” متناقض است؟

خیر این دو گزاره متضاد هستند. دو امر متضاد نمی‌توانند همزمان درست باشند، اما برخلاف تناقض، می‌توانند همزمان نادرست باشند. نمی‌توان گفت تخته هم سیاه است و هم سفید است. اما می‌توان گفت تخته نه سیاه است نه سفید است، شاید اصلا تخته سبز باشد. این تفاوت مهم تضاد و تناقض است. چند روز اخیر این نوع خطای منطقی را بارها دیده ام. مثلا یک‌ نفر می‌گوید کشورهای عربی خلیج فارس پیشرفته نیستند.

دیگری سریعا نتیجه می‌گیرد که پس یعنی کشور ما پیشرفته است؟ آخر این چه نتیجه‌گیری است؟ کاش بعضی‌ها دو صفحه هم منطق خوانده بودند.

 

– اَبا اِباد